گفتگو با دو تن از اساتید در خصوص راهکارهای پیشگیری و درمان سرطان

دو تن از اساتید هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در گفتگو با وب دا ، ضمن ارائه توضیحاتی پیرامون زمینه های ارثی و اکتسابی بیماری سرطان، تاکید کردند: تشخیص و درمان انواع سرطان ها در مراحل اولیه، می تواند تا 95 درصد با بهبودی و علاج قطعی همراه باشد.

به گزارش وبدا، دکتر سید امیر آل داوود مدیر گروه انکولوژی و رادیوتراپی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در بخش آغازین این گفتگو با بیان اینکه بحث سرطان منحصر به یک بیماری نبوده و مجموعه وسیعی از بیماری‌ها را شامل می‌شود افزود: بیماری سرطان، پتانسیل و امکان بروز در همه اعضای بدن را دارد و ماهیت آن بدین صورت است که در پی تغییرات و اختلالاتی که در ژن‌های مسئول کنترل تقسیم سلولی رخ می دهد، در یک رده سلولی، دودمان سلولی به تکثیر بی‌رویه مشغول می‌شوند؛ به نحوی که قابل مهار و کنترل نیستند و در نهایت منجر  به تشکیل توده‌ای سرطانی می شود که می‌تواند همه اعضای بدن را در بر بگیرد.

وی افزود: متاسفانه ما طی چند دهه اخیر روند رو به افزایش سرطان‌ها را در کل جهان و از جمله در کشور خودمان شاهد هستیم؛ به نحوی که پیش‌بینی می‌شود در دو دهه آینده، کشور ما یکی از بیشترین تعداد مبتلایان به سرطان را دارا باشد و این یک هشدار جدی و نگران کننده است که باید در خصوص آن اطلاع رسانی و آگاهی بخشی عمومی در سطح گسترده و مستمر انجام شود. اما نکته مهمتر در این خصوص، تغییر باورهای عمومی است که سرطان را غیر قابل درمان و علاج قطعی می داند، چون ما امروزه، بیماری سرطان را یک بیماری لاعلاج و مساوی با مرگ نمی‌دانیم.

عضو هیات علمی گروه انکولوژی و رادیوتراپی دانشگاه علوم پزشکی مشهد خاطر نشان کرد: درصد بالایی از بیماری های سرطانی، اکتسابی و غیر ارثی بوده و طی چند دهه در طول عمر ممکن است فرد را مبتلا به سرطان کند و تنها حدود ۵ درصد از سرطان‌ها ارثی است و عاملیت آن به مسائل ژنتیکی بر می گردد. لذا در صورتی که افراد عوامل خطر و ریسک فاکتورهای بیماری سرطان را بشناسند و از آن پرهیز کنند، این موضوع کمک شایانی در پیشگیری از انواع سرطان ها خواهد کرد؛ هر چند که سرطان از آن دسته بیماری‌هایی است که ما یک علت خاص و واحد را نمی‌توانیم برای آن عنوان کنیم و در واقع مولتی فاکتوریال یا چند عاملی است، اما با این وجود سبک زندگیمان را می توانیم طوری تعریف کنیم که مواجهه کمتری با این دسته از بیماری ها داشته باشیم. مثلا از مصرف دخانیات که یکی از مهم‌ترین عوامل سرطان زا است و می تواند شامل سیگار و قلیان و... باشد، بپرهیزیم (طبیعی است که این اجتناب می تواند بروز بیماری‌های مختلف ریوی، عصبی و سکته‌های مختلف قلبی و مغزی را هم کاهش دهد) بنابراین اصلاح سبک زندگی و یک روش زندگی سالم و بهداشتی علاوه بر سرطان روی جنبه‌های دیگر سلامتی هم اثرگذار خواهد بود. بیش از ۱۱ یا ۱۲ نوع سرطان امروزه مشخصا با مصرف دخانیات مرتبط است؛ از جمله سرطان‌های دستگاه گوارش، سرطان‌های کلیه و مثانه، خون و سرطان‌های حفره دهان، سرطان‌های روده بزرگ معده و لوزالمعده در مورد همه این‌ها اثبات شده که با مصرف دخانیات احتمال ابتلا به سرطان افزایش می‌یابد.

وی با تاکید دوباره بر بحث سبک زندگی و اصلاح آن در راستای کاهش درصد ابتلا به بیماری مختلف سرطان گفت: وقتی می‌گوییم سبک زندگی یعنی اینکه چه بخوریم؟ فعالیت فیزیکی مان چطور باشد؟ وزنمان را چگونه مدیریت کنیم و متعادل نگه داریم؟ مصرف انرژی روزانه ما چطور باشد؟ همه این‌ها می‌تواند بر بروز سرطان‌های مختلف اثرگذار باشد، همچنین استفاده از آب و غذای سالم می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌ها را کاهش بدهد و بالعکس استفاده از فست فودها، نگهدارنده ها و مواد شیمیایی این احتمال ابتلا را افزایش می دهد. حتی در مورد سبک پخت غذا مثلاً کربوهیدرات‌ها وقتی حرارت زیادی می‌بینند؛ مثل نانی که مثلاً سوخته شده یا ته دیگ سوخته یا سیب زمینی سرخ کرده‌ای که خیلی برشته شده، همه این‌ها می‌تواند یک سری مواد شیمیایی سرطان‌زا ایجاد کند، همچنین مصرف مواد غذایی به شکل نمک سود کردن که در طولانی مدت مصرف شود و یا مصرف ترشیجاتی که در درازمدت می‌ماند و ممکن است در آنها مواد نیترات و نیتریت‌ها ایجاد شود، همه این ها می‌تواند زمینه بیماری سرطان را مهیا کند. همچنین هوایی که استفاده می‌کنیم و متاسفانه امروزه هم که با معضلات جدی در خصوص آلودگی هوا روبرو هستیم، در مورد آب آشامیدنی و مواد گیاهی که با منابع آبی پرورش پیدا می‌کند هم این نگرانی وجود دارد که اگر آب آلوده باشد می‌تواند موجب بیماری های سرطانی شود. در شرایط کنونی، در خیلی از نقاط کشور و بویژه شهرهای صنعتی این مشکل را داریم که آب با فاضلاب تماس پیدا کرده و همین موضوع می‌تواند زمینه ساز سرطان باشد. زندگی بدون تحرک و افزایش مصرف انرژی، هم می تواند از  عوامل بروز سرطان‌ها باشد، بنابراین اگر ما این عوامل را بشناسیم و از آنها پرهیز کنیم در واقع میزان و خطر ابتلا به خیلی از سرطان‌ها را کاهش می‌ دهیم.

دکتر آل داوود در ادامه با اشاره به اهمیت موضوع زمان در درمان بیماری های مختلف سرطانی گفت: وقتی فردی مبتلا به سرطان می‌شود بیشترین شانس علاج قطعی او به این بستگی دارد که در مراحل اولیه، بیماری اش شناسایی شود و برای درمان مراجعه کند، بیمار سرطانی را تصور کنید که در مرحله یک، یعنی مرحله آغاز بیماری، برای درمان مراجعه می‌کند، این بیمار بیش از ۹۰ تا ۹۵ درصد شانس دارد که کاملاً بهبود پیدا کند.

 وی با اشاره به بیماری های شایع سرطان در ایران افزود: در آمار کلی ایران شایع‌ترین نوع سرطان، سرطان سینه و پس از آن سرطان معده است. معمولاً در مورد سرطان سینه اگر خانمی در مرحله اول بیماری که فقط یک توده کوچکی در پستان است و به جای دیگر سرایت نکرده مراجعه کند، بیش از ۹۰ تا ۹۵ درصد، این بیمار با درمان‌هایی که در خیلی از مراکز و از جمله کشور و شهر ما وجود دارد درمان خواهد شد. اما اگر در این مرحله مراجعه نکرد و کم کم بیماری به غدد لنفاوی گسترش پیدا کرد و یا اینکه مثلاً به ارگان دوردستی مثل کبد یا ریه رسید در آن زمان این شانس خیلی کمتر خواهد شد و احتمال بهبودی به کمتر از ۱۰ تا ۱۵ درصد می رسد. بنابراین مهم‌ترین پیشرفت در مقوله‌ی سرطان این است که بیماری را در مراحل اولیه شناسایی کنیم و در وهله اول هم، وظیفه خود افراد است که نسبت به علائم سرطان و آگاه و پیگیر باشند.

عضو هیات علمی گروه انکولوژی و رادیوتراپی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در خصوص درمان های رایج در بحث بیماری های سرطان هم گفت: به شکل کلاسیک ما سال‌هاست که سه روش را برای درمان سرطان‌ها استفاده می‌کنیم و در خیلی از موارد یک بیمار ممکن است برای درمانش ترکیبی از یک یا هر سه روش‌ را نیاز داشته باشد. روش اول درمان جراحی است که اساتید گروه جراحی انجام می‌دهند، روش دوم استفاده از دستگاه های مختلف است که خوشبختانه هر ساله دستگاه‌های جدیدی هم برای درمان می‌آید و روش سوم درمان‌های دارویی است که در واقع درمان‌های سیستمیک نامیده میشود. امروزه درمان‌های جدیدی هم مثل ژن تراپی و ایمونوتراپی راه اندازی شده و به کمک آمده که نتایج درمان را بالا برده است. جای بسی خوشحالی است که هر روز و هر هفته خبر جدیدی از یک داروی جدید یا روش درمانی جدید برای سرطان می شنویم که می‌تواند نتایج درمان را بهتر کند. اگر ما نگاهی به گذشته همین دانشگاه داشته باشیم ( مثلاً ۲۰ سال قبل ) و ببینیم در آن زمان با چه امکاناتی درمان می‌کردیم و امروز با چه امکاناتی؟ به این حقیقت می رسیم که اکنون خیلی شرایط بهتری داریم؛ هم در بحث امکانات و هم متخصصین. در واقع این بسترها، سبب شده که هم نتایج درمان مان برای بیماران بهتر بشود و هم عوارض درمان‌ها کمتر شود. بنابراین در رشته آنکولوژی و سرطان شناسی هر روز ما با کار جدیدی از پیشرفت‌ها هم در دانش پایه و هم درمان‌هایی که در دسترس است مواجه هستیم. منتها مشکلی که وجود دارد؛ مخصوصاً در بحث‌ دستگاه‌های با تکنولوژی بالا موضوع هزینه‌های بالای آنهاست. همینطور در بحث داروهای جدید که مخصوصاً در چند سال ابتدایی تولید که منحصر به یک شرکت خاص است، خیلی هزینه‌های گزافی دارد. ولی به هر تقدیر این پیشرفت ها شرایط و زمینه های درمان های موثر تر را فراهم کرده که این موضوع مایه خوشحالی و امیدواری ماست.

دکتر آل داوود در ادامه با اشاره به دستاوردهای خود و دانشجویانش در زمینه های تحقیقاتی مرتبط با بیماری های سرطان گفت: با توجه به اینکه ما یک گروه بالینی هستیم، بیشتر بر روی پروتکل‌های درمانی کار می‌کنیم که هم شامل درمان‌های غیر دارویی و هم درمان‌های دارویی است. در سال‌های اخیر ما امکانات پرتو درمانی بهتری را در دسترس داریم و عمده توجه ما در بحث پایان نامه‌های تخصصی تحقیقات همکاران روی روش‌های استفاده بهینه از این درمان و توالی درمان‌ها می‌باشد و بویژه توجه ما به آن دسته از سرطان‌هایی است که شایع‌تر هستند، مثل سرطان معده و روده بزرگ. لذا پایان نامه‌ها را بیشتر به این سمت بردیم. اما بحث درمان‌ و مباحث پایه‌ای سرطان ها نیازمند تحقیقاتی است که مشترکاً بین گروه‌های دیگر بالین و پایه برگزار شود، مثلاً در مورد سرطان‌های معده ما امروزه بهترین ترکیب‌های درمانی که در دنیا انجام می‌شود را برای بیماران به کار می‌گیریم.

عمده‌ی سرطان‌ها اکتسابی و ناشی از رفتارهای محیطی است

دکتر علیرضا پاسدار دانشیار ژنتیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد هم در این گفتگو، با اشاره به این نکته که عمده‌ی سرطان‌ها اکتسابی و ناشی از عوامل تاثیر گذار محیطی است افزود: علاوه بر سبک زندگی افراد و مواردی مانند قرار گرفتن در برابر اشعه‌ها یا مواد مضّر و... که می تواند در بروز سرطان تاثیر داشته باشد، سرشت ژنتیکی افراد نیز عامل دیگری است که هر چند با درصدی کمتر اما باز هم می تواند در بروز سرطان های اکتسابی موثر باشد. بنابراین وقتی از مقوله ژنتیک صحبت می‌کنیم، این ارث یکی از آن مواردی است که نمود پیدا می‌کند و در این حیطه قرار می‌گیرد و در واقع زمانی است که نقش ژنتیک در ایجاد بیماری بسیار بارز و تقریبا کامل است.

وی افزود: سرطان‌های ارثی از این جهت مهم است که می‌تواند اختلال ژنتیکی نقش عاملیت داشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل شود اما نکته مهمتر آن است که این اختلال ژنتیکی کاملاً قابل پیش‌بینی و قابل پیشگیری است و بنابراین از این بُعد شناخت اختلالات ارثی اهمیت ویژه‌ای دارد.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، با بیان اینکه درمان های مرتبط با سرطان‌های ارثی و سرطان‌های غیر ارثی عموما از یک طیف بوده، اما در بحث پیشگیری با هم متفاوت هستند افزود: در بین سرطان‌های ارثی که گروه‌های مختلفی دارند، سرطان سینه در خانم ها شایع ترین بیماری سرطان است که به لحاظ سنی نسبت به سایر کشورها سن بروز آن معمولا پایین تر از رنج جهانی است؛ هرچند که این نوع سرطان در نژاد سفید شایع‌تر است. سرطان‌های گوارشی و روده بزرگ هم در کشورهای غربی و نژاد سفید بیشتر مشاهده می شود و سرطان‌های معده و مری و به ویژه مری در ایران بسیار شایع است. لذا این‌ها همه نشانگر این است که غیر از محیط بحث ژنتیک هم حتی در بروز همان سرطان‌های اکتسابی موثر است.

وی در پاسخ به این پرسش که چند درصد سرطان‌ها ارثی هستند گفت: آمار موجود در این زمینه متفاوت است، اما تقریباً می‌توان گفت ۵ تا نزدیک به ۱۷ درصد بیماری های سرطان، بر اساس مطالعات مختلف ناشی از اختلالات ژنتیکی ارثی است و مواردی وجود دارد که اگر با آنها برخورد داشتیم حتماً باید یک مشاوره ژنتیک داشته باشیم؛ اولا اینکه فرد در سن پایین علائمی از  این موارد را داشته باشد، مثلا در بحث سرطان سینه که عمدتاً درسنین بالاتر از ۴۵ سال تا ۵۰ سال بروز آن پیش بینی می شود اگر در خانمی با سن پایین مشاهده شود، این زنگ خطری است که باید حتماً به موارد ارثی توجه شود. ( بخصوص وقتی از یک تبار باشند و به عنوان مثال از طرف مادر یا از طرف پدر تعداد افراد بیشتر از دو نفر باشند) . نکته دیگری که باید در نظر داشت نوع برخی از سرطان‌ها است، به عنوان مثال در سرطان‌های سینه که انواع مختلفی دارد، سلول های سرطانی گاه شبیه به سلول‌های اصلی بافت و گاهی اوقات هم بسیار متفاوت‌ هستند؛ به عنوان مثال رسپتورهای هورمونی را اگر سلول‌های توموری بروز ندهند از آن مواردی خواهند بود که ما شک می‌کنیم یا مثلاً سرطان سینه اگر در مردان باشد حتماً باید به این موضوع شک کرد، همچنین در مورد سرطان تخمدان اگر در هر در خانواده‌ای و در هر سنی وجود داشته باشد و فرد دیگری هم در آن خانواده مبتلا به سرطان‌های سینه یا تخمدان باشد، حتماً باید بررسی شود. بنابراین توصیه‌ میشود اگر مجموعه‌ای از موارد فوق دیده شد، باید مشاوره ژنتیک انجام شود؛ به دلیل اینکه اولاً نگرانی بی‌مورد فرد برطرف می‌شود و دوم اینکه اگر با قرائن و شواهد ثابت شد که احتمال دارد یک اختلال ژنتیکی ارثی مسبب ایجاد سرطان باشد، می توان با برخی آزمایشات آنها را تعیین و راه‌های متداول پیشگیری که خطر بروز سرطان را به پایین‌ترین میزان خود می رساند مشخص کنیم.

دکتر پاسدار در خصوص ترویج مشاوره‌های ژنتیکی که عاملی مهم در جهت پیشگیری از سرطان‌ها است هم گفت: اولین نکته این است که چنانچه نگرانی وجود دارد حتماً مشاوره ژنتیک انجام بشود. نکته دیگر اینکه وقتی صحبت از ژنتیک و بیماری‌های ارثی می‌شود، در ذهن عموم صرفاً یک اختلال یا نقص مادرزادی خطور می‌کند در صورتیکه علم ژنتیک ( که امروزه جزء اصلی مقوله ای با عنوان پزشکی دقیق یا پزشکی شخصی مطرح می‌شود ) به این سمت می‌رود که از همین تفاوت‌ها و زمینه‌های ژنتیکی استفاده ‌شود برای درمان‌های هدفمند. بنابراین وقتی می‌گوییم بحث ژنتیک در زمینه سرطان، یکی از موارد آن استفاده از آن در تشخیص موفقیت و تاثیر درمانی است که می‌توان برای آن انجام داد. به عنوان مثال می‌توان با استفاده از برخی تست‌ها حدس زد که یک درمان ( مثلاً شیمی‌درمانی) لازم است یا نه. البته این می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد که اصول این موارد درمان‌های هدفمند است.

 بنابراین مجددا تاکید میکنم که افراد هر زمانی شک کردند، یا نگرانی داشتند یا تعدادی از افراد خانواده شان به یک بیماری مبتلا بودند و یا شکل بیماری شدید بود، مشاوره ژنتیک برای رفع نگرانی آنها لازم است و همین طور در بحث بیماری‌های مادرزادی و اختلالات مرتبط با توانایی‌های ذهنی اگر در خانواده‌ای باشد و اختلالات ساختاری اگر وجود داشت و مخصوصاً در مواردی که ازدواج‌هایی صورت می‌گیرد که قرابت خونی وجود دارد و در سابقه خانوادگی آنها اختلالات ژنتیکی دیده میشود، بهتر است که مشاوره ژنتیک انجام شود.

دکتر پاسدار در خصوص دستاوردهای خود در بحث بیماری‌های ژنتیکی هم گفت : با توجه به اینکه هر جمعیتی باید زمینه‌های ژنتیکی را بشناسد تا عوامل بروز بیماری های احتمالی در آن جمعیت کشف شود، یکی از محورهایی که ما پیگیر بودیم، بحث شناسایی ریسک فاکتورهای ژنتیکی برای بروز سرطان سینه در مشهد است که نتایج آن هم چاپ شد و نکته دیگری که به عنوان ریسک فاکتورها در خصوص سرطان سینه وجود دارد، تراکم بافت پستان است، تراکم بافت پستانی یعنی میزان تراکم غدد شیری. همچنین در بحث تشخیص زود هنگام، با توجه به اینکه در سرطان تخمدان دسترسی به آن راحت نیست، دنبال راه‌هایی بودیم که با استفاده از ابزارهای موجود بتوانیم آن مارکرهای ژنتیکی که نشانگر وجود یک سرطان در تخمدان است را با استفاده از آزمایشات ژنتیکی و استفاده از آزمایش خون انجام دهیم که نتایج آن هم در مجله ساینتیفیک ریپورت منتشر شد.

وی در پایان گفت: در سرطان‌های ارثی بیشترین نکته‌ای که مطرح بوده و هست، بحث افتراق بین سرطان‌های ارثی از سرطان‌های اکتسابی است. اگر ما بتوانیم اطلاعات پایه را در موارد پایه ژنتیکی و اصطلاحا ساختار ژنی جمعیت مان پیدا کنیم ( کاری که در سایر کشورهای پیشرفته انجام شده) می‌توانیم از اطلاعات آن در درمان‌های هدفمند استفاده کنیم و در این زمینه هم فعالیت‌هایی در حال انجام است .