گفتگو با بنیان گذار واحد EDC  و رشته سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد

دکتر عباس مکارم متولد 1330 در شهرستان بروجرد، استاد پیشکسوت دانشکده دندانپزشکی و دانشکده پزشکی مشهد، یکی از شخصیت های علمی اثرگذار در امر آموزش و درمان دانشگاه علوم پزشکی مشهد است که درطی بیش از چهاردهه خدمت در این مجموعه، تحقق رویدادهای مهمی همچون تاسیس مرکز مطالعات و توسعه آموزش علوم پزشکی (EDC)  در دانشگاه علوم پزشکی مشهد و پایه گذاری رشته سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی در دانشکده دندانپزشکی مشهد را سبب شده است.

این استاد پیشکسوت که در نخستین سال های عمر خود، وجود گران بار پدر را از دست داده و در سایه پرمهر مادر روزگار کودکی تا ابتدای جوانی را در شهر بروجرد سپری کرده، پس از اتمام دوران مدرسه و پذیرش در دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1350 از خانواده جدا شده و برای طی کردن مسیر تحصیل و کار به شهر مقدس مشهد عزیمت می کند، شرح فرایند تحصیل و مسئولیت های کاری دکتر عباس مکارم را در گفتگو با وبدا می خوانید: "  در سال 1350 با پذیرش در دانشگاه مشهد، دوران تحصیلات عالیه من آغاز شد؛ در آن زمان دانشگاه فردوسی تمام رشته‌ها را ارائه می‌کرد و ما در سال اول دروس علوم پایه را در این دانشگاه گذراندیم، در اواخر سال اول با توجه به نمرات کسب شده و علاقه ای که داشتیم می توانستیم وارد یکی از رشته های دندانپزشکی، پزشکی و علوم دارویی بشویم. البته نداشتن ( اصطلاحاً ) هیچ درس افتاده ای و حد نصاب نمرات هم از شرایط ورود به هر یک از این رشته بود و خوشبختانه من در رشته دندانپزشکی پذیرفته شدم و در واقع از سال دوم دانشگاه تحصیل در رشته دندانپزشکی را آغاز کردم.

دانشکده دندان مشهد در آن زمان مانند حال حاضر، دانشکده ای قوی و از اساتید برجسته و با اخلاق حرفه ای برخوردار بود، که البته من این را از لطف وجود امام رضا(ع) می دانم.

یک سال پیش از پایان تحصیل در سال 1356 ازدواج کردم و همزمان با دوران شکل گیری انقلاب اسلامی به خدمت سربازی در ارتش بهداری شاهرود اعزام شدم. با اتمام سربازی در سال 1358، دکتر صحافیان که مدیر گروه اطفال و ارتودنسی دانشکده مشهد بودند، به بنده پیام دادند که چقدر خوب است شما برای همکاری به دانشکده ما بیایید چون به وجود شما نیاز داریم. من پیشنهاد این استاد بزرگوار را پذیرفتم و پس از گذراندن آزمون اطفال و گروه دندانپزشکی و مصاحبه با تیم ارزیاب که از تهران آمده بودند در نهایت به عنوان مربی آموزشی در بخش ارتودنسی اطفال دانشکده مشغول به کار شدم.

 در این مدت زمان که به عنوان مربی آموزشی در دانشکده دندان مشغول به کار بودم، فعالیت‌های زیادی را با دانشجویان انجام دادیم. زمان اندکی پس از آن اولین دوره‌های تخصصی دندانپزشکی به شکل سیستماتیک در کشور راه اندازی شد و ما اولین گروهی بودیم که در دوره تخصص دندانپزشکی را در تهران و در گروه های مختلف اعم از  پروتز، آندو، ارتودنسی و ... شرکت کردیم.

روند آموزش های ما ادامه داشت تا اینکه از مشهد رئیس دانشکده دندان پزشکی مشهد به دانشکده تهران اعلام کردند که ما به وجود دکتر مکارم نیاز داریم و درخواست کردند که زودتر به مشهد برگردم. من در مشهد استادی داشتم به نام دکتر" فرخ عرفان "که در آمریکا دوره دندانپزشکی را دیده بود و سطوح بالایی از یادگیری را داشت و بخاطر دارم که پیش از رفتن به تهران، کارهای زیادی را با هم انجام دادیم؛ به طوری که وقتی من به تهران برای دوره تخصص رفتم و در این مدت اسلاید‌هایی را که از ایشان داشتم، ارائه میکردم، همه با تعجب می پرسیدند شما چه زمان و از چه کسی این مطالب را آموخته ای؟ نهایتاً در سال 1366 به عنوان متخصص دندانپزشکی کودکان از دانشکده دندانپزشکی تهران فارغ التحصیل شدم.

 در آن زمان برد تخصصی هنوز آغاز نشده بود، اما با توجه به رفت و آمدهایی که من به وزارتخانه داشتم و در جلساتشان شرکت می‌کردم، تاکید بسیار کردم که برد تخصصی باید باشد، زیرا این مقوله سبب می‌شود که اساتید تمام اطلاعات خود را دوره کنند و خوشبختانه این موضوع تصویب و اولین برد تخصصی دندانپزشکی در وزارتخانه شکل گرفت و در سال ۶۸ اولین دوره آن برگزار شد.

به لطف خداوند من با رتبه یک برد تخصصی دندانپزشکی کودکان پذیرفته شدم و به عنوان استادیار در خدمت دانشکده قرار گرفتم. در آن زمان با توجه به اینکه دوران آغاز انقلاب اسلامی بود و ما کمبود کادر داشتیم، وزارتخانه اعلام داشت که باید حتماً ظرفیت پذیرش دانشجو را بالا ببرید، چون در سایر دانشگاه ها این کار انجام شده است. اما بنده که در آن زمان قائم مقام دانشکده بودم و تمام کارهای آموزشی دانشکده بر عهده من بود، اعلام کردم نمی‌توانیم این کار را بکنیم چون حتی کلاس‌های تئوری ما هم جوابگوی حجم بیشتری از دانشجویان نیست؛ البته در پشت صحنه تلاش کردیم که با ادغام ‌های فیزیکی، کلاس‌هایی با مساحت بالاتر را در دانشکده ایجاد کنیم به طوری که در یک کلاس ۹۰ دانشجو بتواند حضور یابد.

 برای بحث عملی آموزش‌ها و بالین هم طرحی به نظرم رسید؛ که طبق آن اساتیدی که باید طرح نیروی انسانی یک ماهه را ( که اجباری هم بود ) می‌رفتند به شهرستان، از آنها دعوت کردیم و در واقع به آنها پیشنهاد کردیم که این طرح را در یک قالب شیفت عصر برای آموزش دانشجویان در دانشکده حضور یابند، آنها هم با کمال میل پذیرفتند و بر همین اساس دانشکده را دوشیفته کردیم، تا یک تعداد دانشجویان در شیفت صبح برای آموزش به دانشکده بیایند و یک بخش آنها در شیفت عصر، با این کار ظرفیت سازی بسیار خوبی شد و ما توانستیم تعداد زیادی دانشجو اضافه کنیم بدون اینکه از نظر علمی خللی به یادگیری دانشجویان وارد شود".

دکتر مکارم در ادامه صحبت های خود به مقایسه شرایط پیش از انقلاب و پس از آن پرداخته و اظهار می کند: " در زمان قبل از انقلاب، پذیرش دانشجو خیلی محدود بود به طوری که در دوره ما پذیرش دانشجو حدود ۳۰ نفر بود و از این تعداد هم نیمی از آنها را ساواک با این بهانه که خرابکاری کرده‌اند، از تحصیل محروم کرد و بنابراین کلاس ما ۱۵ نفره شده بود. طبیعتاً این تعداد برای پوشش کار درمان بسیار محدود بود. اما پس از انقلاب به یکباره ظرفیت‌ها بالا رفت و دانشجویان زیاد شدند، خوشبختانه دانشکده دندان در حال حاضر کارهای تخصصی انجام می‌دهد که در برخی از کشورها انجام نمی‌ شود و یا با هزینه‌های بسیار گزافی انجام می‌شود. اکنون ایمپلنت یکی از سخت‌ترین و گران‌ترین کارها در دنیا است که ما به صورت معمول آن را انجام می‌دهیم ؛ کارهای کیفی در این حوزه رشد زیادی داشته و بحمدالله افراد فارغ التحصیل ما که به خارج از کشور می‌روند، اصطلاحا آن ها می‌قاپند چون می‌دانند که از لحاظ علمی در سطح خوبی قرار دارند.

در حوزه های دیگر هم پیشرفت های خیلی خوبی را در دانشگاه علوم پزشکی مشهد شاهد بودیم، مثلا در مسئله حفظ سلامت عمومی جامعه و به ویژه حفظ سلامت مادر و کودک اقدامات در خور ستایشی انجام شده است. با توجه به اینکه بنده مدیر گروه edc بودم، در جریان هستم که در آن زمان ( قبل از انقلاب) چقدر آمار مرگ و میر مادران باردار را داشتیم و از این جهت امروزه تحول عظیمی در سلامت کشور می بینیم و رشد شاخص‌های سلامت را به خوبی شاهد هستیم. در رشته دندانپزشکی هم این مسئله مشهود است و با توجه به اینکه بنده با وزارتخانه در ارتباط بودم، توانستیم رشته‌ای را به نام سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی مصوب کنیم، که در واقع فرهنگ اجتماعی سلامت دهان و دندان را فرهنگسازی می‌کرد.

استاد پیشکسوت دانشگاه علوم پزشکی مشهد در خصوص مسئولیت های مختلف خود در دانشکده هم اظهار می کند:" من در ابتدای فعالیت کاری قائم مقام دانشکده دندانپزشکی مشهد بودم و پس از آنکه سیستم تغییر کرد معاون آموزشی دانشکده شدم و پس از آن مدیر گروه دندانپزشکی کودکان بودم. همچنین در اوایل انقلاب که به دلیل مشکل کمبود پزشک و دندان پزشک در کشور ، به دستور وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، پذیرش دانشجویان با ظرفیت بالایی در دانشکده ها انجام شد و به دلیل تعداد کم اعضای هیأت علمی؛ نسبت به تعداد دانشجوی پذیرفته شده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کیفیت آموزش خبر داد ما برای حل این موضوع طرحی را در شورای آموزشی دانشگاه و جلسه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مطرح کردیم که طبق آن با برگزاری دوره های توانمند سازی و ارتقای کیفیت آموزشی اعضای هیأت علمی دانشگاه های علوم پزشکی کشور طی سه مرحله می توانستیم به بهبود و ارتقای کیفیت آموزش کمک کنیم. در این طرح سه دوره‌ی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت پیش بینی شد؛ که در دوره کوتاه مدت آن کارگاه های آموزشی توانمند سازی اعضاء هیأت علمی در وزارت بهداشت تشکیل شد و همچنین راه اندازی کارگاه های توانمند سازی آموزشی دستیاران تخصص دندان پزشکی که هدف آن تربیت اعضای هیأت علمی آموزشی و اساتید جوان در رشته های مختلف دندان پزشکی کشور بود.

در مرحله دوم برای همین اساتید دوره های طولانی‌تر آموزش را داشتیم  و در مرحله سوم ارزشیابی انجام می شد و هچنین آنها را در دوره‌های یک یا دو ساله ارشد، آموزش پزشکی می‌دادیم. این فرایند از سوی وزارتخانه مورد تایید قرار گرفت و خوشبختانه تا کنون اجرای آن ادامه دارد. همچنین فلوشیپ دندانپزشکی بیمارستانی را هم در وزارتخانه تصویب کردیم.

دکتر مکارم به یکی دیگر از اقدامات تحولی خود در دانشکده دندان نیز اشاره و اظهار می کند: " در مدتی که من مدیر گروه ارتودنسی اطفال دانشکده بودم پیشنهاد کردم که دانشجوی تخصصی در رشته ارتودنسی گرفته شود، این پیشنهاد با تردیدهای مواجه شد، اما من راهکار آن را هم ارائه کردم و با تغییراتی که در کلینیک ویژه دانشکده دندان ایجاد کردیم و البته با حمایت ویژه دانشگاه توانستیم یک بخش خوب بسازیم و دانشجویانی تربیت کنیم که هم اکنون در دانشکده‌های مختلف کشور به عنوان مدرس مشغول به کار هستند و این اتفاق نیک را هم از لطف و عنایت امام رضا (ع) می دانم.

استاد پیشکسوت دندانپزشکی کودکان در خصوص چالش ها و مسائل مرتبط با کار دندانپزشکی اطفال هم صحبت های شنیدنی دارد: " کار دندانپزشکی در حوزه اطفال علیرغم اینکه سختی‌ها و مشکلات زیادی دارد اما در نهایت وقتی رضایت و خرسندی والدین بچه‌ها را می‌بینیم و سلامتی آن کودک را، برای ما بسیار لذت بخش است . به ویژه برای کودکان معلولی که طبیعتاً باید با شگردهای متفاوتی کار درمانشان را انجام دهیم. مثلا برای اینکه در حین کار، کودک معلول دست مرا گاز نگیرد ( چون بطور طبیعی متوجه نیست که چه کاری دارد انجام می شود و ممکن است در واکنش به درد احتمالی انگشت پزشک را گاز بگیرد) به این دلیل انگشت خود را قالب می‌گرفتم و در دهان آنها می‌گذاشتم تا بتوانم دندان‌هایشان را درست کنم و واقعا از این کار احساس لذت و آرامش می‌کردم و احساس می‌کردم تمام رسالتم همین است که آلام و دردهای این کودکان را برطرف کنم.

این استاد پیشکسوت دانشگاه، در خصوص اهمیت آموزش همگانی بهداشت دهان و دندان هم تاکید می کند: " آموزش لازم است اما کافی نیست و باید تبدیل به یک اعتقاد و باور بشود. ضمن اینکه باید به بچه ها شیوه درست مسواک زدن را یاد بدهیم مثلا من به مریض هایم تاکید می کنم که پیش از شستن خمیردندان در هنگام مسواک زدن حتما نخ دندان بکشند تا فلوراید خمیردندان لابلای دندان ها نفوذ کند و این به سلامت بیشتر دندان ها کمک می کند. این آموزش وقتی در ذهن بچه جا بیفتند، پوسیدگی‌های بین دندانی کم می‌شود اما خیلی از مریض ها می گویند این نکته را کسی به ما نگفته است.

از دانشجویان عزیز و پزشکان هم می خواهم که نشان بدهند به والدین و بچه‌ها که واقعاً برای سلامت آنها کار کنند چون اگر مردم فکر کنند که فقط مسائل اقتصادی مطرح است این یکی از عوامل ضربه زننده به باورهای عمومی است . البته قبول این مسئولیت‌ها در شرایط موجود خیلی مهم و سنگین است اما اگر پزشکان عزیز در بحث مسئولیت، رضایت خداوند را در نظر بگیرند خداوند خودش همه چیز را درست می‌کند.